Opracowania

Rzeczpospolita w XVI wieku

Panowanie Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506)

• 1501 - po śmierci Jana Olbrachta Aleksander Jagiellończyk został wybrany przez sejm walny na króla Polski (od 1492 Aleksander Jagiellończyk był wielkim księciem litewskim - oznaczało to, że nie było w tym okresie unii polsko-litewskiej)

• 1505 - sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw Nihil novi - król nie mógł odtąd stanowić prawa bez zgody izby poselskiej i senatu
• 1505 - konstytucja sejmowa postanawiała, że szlachcic piastujący urząd miejski lub trudniący się w mieście handlem lub rzemiosłem traci szlachectwo
• od 1505 roku tylko Kraków mógł wysyłać posłów na sejm (od 1565 roku mogli oni zabierać głos tylko w sprawach miejskich)
• konstytucje lat 1501 i 1506 ustaliły obowiązek osiadłości starosty w obrębie ziemi, gdzie sprawował urząd
• 1506 - wydany został zbiór statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim spisany przez kanclerza Jana Łaskiego - tzw. Statut Łaskiego

Panowanie Zygmunta I Starego (1506-1548)

• 1506 - Zygmunt I Stary został wybrany najpierw wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim
• Zygmunt I uchodzi za króla senatorskiego, jako że nie ufał szlachcie, uważał ją za niedojrzałą politycznie i lekceważył tworzony przez nią ruch polityczny
• 1507 - król wprowadził tzw. cło nowe, czyli wysokie cło graniczne, które wobec rozwoju handlu zapewniało wzrastające wpływy do skarbu
• król zajął się oddłużaniem i wykupywaniem z zastawów dóbr królewskich
• 1507-1508 - wojska koronne stanęły w obronie zaatakowanej przez Moskwę Litwy - po raz pierwszy od pół wieku król polski zainteresował się wschodnią ekspansją Litwy
• 1511 - wielkim mistrzem krzyżackim wybrano Albrechta Hohenzollerna
• 1512-1522 - kolejna wojna z Moskwą
• 1514 - Wasyl III zdobył Smoleńsk
• 1514 - klęska wojsk moskiewskich pod Orszą pobitych przez wojska litewskie dowodzone przez ks. Konstantego Ostrogoskiego
• 1514 - sojusz Wasyla III z Maksymilianem I Habsburgiem
• Jagiellonowie znaleźli się w trudnej sytuacji, bo nie mogli sobie pozwolić na wojnę na dwa fronty
• 1515 - zjazd króla Polski Zygmunta I i króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka z cesarzem Maksymilianem I w Wiedniu - zawarto układ dynastyczny z cesarzem - przewidywał on małżeństwo syna Władysława: Ludwika z wnuczką cesarza Marią oraz wnuka cesarza: Ferdynanda z córką Władysława Anną - otwierało to Habsburgom drogę do tronu czeskiego i węgierskiego
• 1517 - Wasyl III zawarł sojusz z Albrechtem Hohenzollernem
• 1518 - małżeństwo Zygmunta I z Boną Sforzą (Mediolan) za przywiezione ze sobą pieniądze skupywała dobra ziemskie - królewszczyzny pod jej staranną opieką zaczęły przynosić ogromne dochody
• 1519 - klęska zadana przez Tatarów pod Sokalem
• 1519-21 - ostatnia wojna z zakonem krzyżackim - wojnę wszczęto, bo Albrecht Hohenzollern nie wywiązywał się z obowiązków lennika i skończył się rozejm - cesarz Karol V narzucił zawarcie rozejmu
• 1520 - konstytucja sejmu ustaliła wymiar 1 dnia pańszczyzny tygodniowo jako minimalny dla wszystkich gospodarstw łanowych
• 1522 - rozejm z Wasylem III - Smoleńsk pozostał w ręku Moskwy
• 8 kwietnia 1525 - traktat krakowski między Zygmuntem Starym a wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Albrechtem Hohenzollernem - sekularyzacja Prus

- w Prusach w miejsce państwa zakonnego powstało państwo świeckie - księstwo

- Prusy Książęce zostały lennem Polski

- Albrecht Hohenzollern został księciem

- tytuł książęcy mieli dziedziczyć męscy potomkowie Albrechta Hohenzollerna (w razie wygaśnięcia jego linii księstwo miało zostać włączone do Polski)

- jako lennik, książę pruski miał udzielać pomocy wojskowej i finansowej Polsce

- przewidywano utworzenie specjalnego trybunału, który sądziłby spory między księciem a poddanymi

- zarezerwowano dla Albrechta miejsce w senacie polskim

• 10 kwietnia 1525 - hołd pruski na rynku w Krakowie
• traktat krakowski i hołd wywołały protesty papieża, cesarza, a także zakonu krzyżackiego (zakon nie został zlikwidowany) - doraźnie traktat krakowski wzmacniał pozycję Polski nad Bałtykiem
• 1526 - lennem Polski zostały ziemie lęborska i bytowska (dotychczas lenna Pomorza Zachodniego)
• 1526 - do Korony włączono ostatnie tereny Mazowsza (sejm koronny podjął stosowną uchwałę dopiero w 1529 roku, tworząc województwo mazowieckie)
• 1526-28 - uporządkowanie systemu monetarnego - unia monetarna z Prusami Królewskimi i Książęcymi - wprowadzono złotą monetę, na którą składało się 30 groszy
• 1529 - Bona przeprowadziła na sejmie piotrkowskim elekcję Zygmunta Augusta (liczącego 9 lat)
• 1530 - koronacja Zygmunta Augusta na króla
• 1533 - pokój wieczysty z Turcją
• 1534-1537 - kolejna wojna z Moskwą - wojnę rozpoczęli Litwini zajmując siewierszczyznę, której jednak nie udało im się utrzymać - zawarty pięcioletni rozejm oznaczał stabilizację granicy na ćwierćwiecze
• 1537 - zebrane pod Lwowem na wojnę z Mołdawią pospolite ruszenie ogłosiło rokosz - wojna kokosza - szlachta żądała min. uporządkowania skarbu, kodyfikacji praw, zwolnienia od ciężarów na rzecz Kościoła, wyegzekwowania zasady o niełączeniu urzędów, zaprzestania skupu dóbr przez Bonę

• król musiał się ugiąć deklarując na sejmach 1538 i 1539 roku, iż będzie się trzymał zasady "nihil novi" oraz, że elekcja po zgonie jego syna będzie  dokonana z udziałem całej szlachty

Panowanie Zygmunta II Augusta (1548-1572)

• 1557 - Zygmunt August stanął w obronie uwięzionego przez wielkiego mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych biskupa Wilhelma Hohenzollerna (brat Albrechta Hohenzollerna) i wypowiedział wojnę Zakonowi - do walk nie doszło, ponieważ wielki mistrz przyjął narzucone przy pośrednictwie cesarskim warunki - musiał zawrzeć sojusz wojskowy z Litwą przeciw Moskwie, a Wilhelm został przywrócony do swej godności
• 1558 - w odpowiedzi na sojusz inflancko-litewski Iwan IV Groźny wkroczył do Inflant zajmując Narwę i Dorpat - uzyskał w ten sposób dostęp do Bałtyku
• 1558 - Zygmunt August założył pocztę państwową
• 1559 - rozbrat między Zygmuntem Augustem a szlachtą osiągnął punkt szczytowy - posłowie odmówili nałożenia podatków na kampanię inflancką - król wyjechał na Litwę i przez blisko 4 lata nie zwoływał sejmu
• 1561 - Szwedom poddał się Rewal z częścią Estonii, a Duńczycy zajęli biskupstwo ozylskie (wyspa należąca do Inflant)
• 1561 - nowy mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gothard Kettler spotkał się z Zygmuntem Augustem i  poddał mu Inflanty - układ wileński - sekularyzacja Zakonu Kawalerów Mieczowych

- z Kurlandii i Semigalii utworzono świeckie księstwo, którego władcą został Kettler, jako lennik Polski

- pozostałe tereny państwa zakonnego włączono do Rzeczypospolitej (dopiero w 1569 roku w Lublinie ustalono, że Inflanty, jak również lenno Kurlandii, mają tworzyć kondominium Polski i Litwy; a dopiero sejm w 1598 roku zbliżył ustrój Inflant do polskiego, włączając min. ich reprezentantów do senatu i izby poselskiej)

- Zygmunt August zobowiązał się odzyskać oderwane części Inflant

• od 1561 roku król wystawiał listy kaperskie, które pozwalały właścicielom okrętów używać flagi królewskiej i zwalczać kontrabandę oraz dawały prawo do zagarniania  łupów (skierowane przeciwko żegludze narewskiej a więc handlowi z Rosją)
• ruch egzekucyjny - ruch polityczny średniej szlachty - nazwa pochodzi od postulatu egzekucji praw i egzekucji dóbr
• egzekucja praw - według średniej szlachty prawa uległy zepsuciu i należy dokonać ich naprawy, czyli egzekucji, m.in. domagano się:

- ujednolicenia prawa w państwie

- wzmocnienia władzy państwowej (tylko nie królewskiej)

- ściślejszego zespolenia ziem Rzeczypospolitej (inkorporacji Litwy, zniesienia autonomii Prus Królewskich)

- zmniejszenia wpływów Kościoła (zniesienia egzekucji wyroków sądów duchownych przez władzę świecką, odebrania duchowieństwu kierownictwa szkołami, nawet wprowadzenia kościoła narodowego i zerwania z Rzymem)

- respektowania zasady niełączenia urzędów

• egzekucja dóbr - rewindykacja na rzecz skarbu dóbr królewskich rozdanych przez władców po 1504 roku (wtedy zabroniono rozdawania królewszczyzn)
• 1562 - sejm w Piotrkowie - Zygmunt przybył nań w stroju szlacheckim, czym zadeklarował zerwanie z obozem magnackim i przejściem na pozycje programu egzekucyjnego (zadeklarował chęć współpracy z ruchem egzekucyjnym) - zmusiły go do tego potrzeby wojny w Inflantach

- zniesiono obowiązek egzekwowania wyroków sądów duchownych przez władzę świecką

- przeprowadzono pewne zmiany w obsadzie wyższych urzędów stosownie do zasady niełączenia urzędów

- miał nastąpić zwrot nadań królewskich uczynionych po 1504 roku (zabroniono wówczas królowi pozbywania się domeny) - egzekucja dóbr

- w celu właściwego oszacowania dochodów z domeny i zapewnienia ich dopływu do skarbu państwa zarządzono lustrację dóbr królewskich

- sejm rozciągnął kontrolę nad działalnością podskarbiego koronnego i sposobem wykorzystania dochodów z dóbr królewskich - wprowadzenie tej kontroli oznaczało, że dobra ziemskie monarchy (domena) przekształciły się w dobra państwowe i zostały oddzielone od własności prywatnej władców

- ustanowiono stałe wojsko opłacane z dochodów dóbr królewskich - na ich utrzymanie miało iść 1/4 dochodów stąd nazwa - wojsko kwarciane

- zmiany podatkowe - podniesiono podatek z łana kmiecego z 12 do 20 groszy, jednak kmieć miał prawo połowę poboru, czyli 10 groszy w wypadku łanu potrącić sobie z dziesięciny kościelnej

• 1563 - Iwan IV Groźny zdobył Połock - niekorzystny początek wojny
• 1563 - Szwecja wysunęła pretensje do części Inflant zajętych przez Polskę i Litwę (głównie portu w Rydze)
• 1563 - przymierze Polski z Danią zawarte w Kopenhadze
• Zygmunt August zwołał wiosną 1562 roku sejm, jednak szlachta go zbojkotowała
• 1568 - król powołał Komisję Morską do kierowania flotą i zapewnienia jej opieki - kaprzy w Pucku
• 1568 - gdańszczanie uwięzili kilkunastu kaprów za rabunek, osądzili ich i powiesili - król wysłał do Gdańska komisję pod przewodnictwem biskupa wrocławskiego Stanisława Karnkowskiego - Gdańsk komisji nie wpuścił, wobec czego król wezwał burmistrzów gdańskich do stawienia się, a następnie kazał ich uwięzić za obrazę majestatu - miasto się ugięło i wpuściło komisję Karnkowskiego
• 1568 - obalenie króla Szwecji Eryka XIV - tron objął Jan III, mąż Katarzyny, siostry Zygmunta Augusta
• Dania czerpała duże dochody z ceł sundzkich, toteż rozwijająca się "żegluga narewska" była jej na rękę, równocześnie Iwan IV Groźny już w mniejszym stopniu interesował się Inflantami i zgodził się na utworzenie wasalnego księstwa z duńskiej części Inflant, gdzie osadzono królewicza duńskiego Magnusa (ożenionego z siostrą cara) - odwrócenie przymierzy
• ruch egzekucyjny dążył do inkorporacji Litwy na zasadach unii w Krewie - opór magnaterii litewskiej
• 1569 - zebrał się wspólny polsko-litewski sejm w Lublinie
• niezadowoleni magnaci litewscy przerwali rokowania i wrócili na Litwę
• Zygmunt August uchwalił wcielenie do korony skolonizowanego przez drobną szlachtę mazowiecką Podlasia - szlachta tych ziem została zrównana w prawach ze szlachtą koronną, wprowadzony został ustrój polski, przyłączono też województwa kijowskie i bracławskie - Wielkie Księstwo Litewskie zostało w ten sposób pozbawione ponad połowy swego terytorium
• bojąc się kolejnych posunięć króla Litwini wrócili do Lublina
• 1 lipca 1569 - zaprzysiężono unię między Polską i Litwą (unia realna) (unię zawarto 28 czerwca)

- wspólny monarcha, wspólny sejm w Warszawie, wspólna polityka zagraniczna

- odrębne wojsko, skarb, prawo i urzędy centralne

- szlachta polska i litewska mogła na terenie całego państwa swobodnie nabywać dobra i osiedlać się

• po podpisaniu unii lubelskiej posłowie zażądali od król rozliczenia się z kwarty, gdyż nie była ona używana zgodnie z przeznaczeniem - rozbrat między królem a ruchem egzekucyjnym aż do śmierci Zygmunta Augusta
• 1570 - Rzeczpospolita zawarła rozejm z Moskwą na 3 lata
• 1570 - z inicjatywy Zygmunta Augusta zwołano kongres pokojowy w Szczecinie, na którym jako strony występowały Szwecja i Dania, w roli mediatorów dyplomaci polscy, cesarscy i francuscy - Zygmunt liczył, że zjazd zaaprobuje jego zwierzchność w Inflantach - fiasko - zawarto tylko pokój między Szwecją i Danią i uznano podział Inflant
• 1570 - statuty Karnkowskiego - zwierzchność króla nad żeglugą i portem gdańskim
• sierpień 1572 - śmierć Zygmunta Augusta

Pierwsze bezkrólewie i pierwsza wolna elekcja (1572-1573)

• zaraz po śmierci króla zaczęły się odbywać w całej Rzeczypospolitej zjazdy szlachty
• zastępcą króla (interrexem) został prymas Jakub Uchański (wygrał z Janem Firlejem - marszałkiem wielkim koronnym)
• władzę w poszczególnych ziemiach i województwach przejęły konfederacje szlacheckie zwane kapturami (nazwa pochodzi stąd, że uczestniczący w obrządkach żałobnych po zgonie króla nosili kaptury) , które powoływały sądy kapturowe (funkcjonowały one aż do czasu koronacji nowego króla w czasie każdego bezkrólewia) - sądziły one kolegialnie, w trybie przyspieszonym, dopuszczały one tortury a także naruszały zasadę neminem captivabiumus
• styczeń 1573 - w Warszawie odbył się sejm konwokacyjny (miał określić czas miejsce i sposób elekcji króla)
• uchwalono, że elekcja odbędzie się na zasadzie viritim, tzn. osobistego udziału szlachty (nie wprowadzono żadnego kworum) - miejsce elekcji: wieś Kamień pod Warszawą
• 28/29 stycznia 1573 - sejm uchwalił tzw. konfederację warszawską - gwarantowała ona pokój religijny, a więc równość polityczną szlachty bez względu na wyznanie - episkopat katolicki nie uznał ważności konfederacji warszawskiej, wskazując na brak króla przy jej uchwaleniu
• pierwsze bezkrólewie miało duży wpływ na dalszą ewolucję modelu ustrojowego państwa - magnateria wzięła górę nad szlachtą - pojawia się hasło obrony "złotej wolności"
• miejsce wybranej elekcji zapewniało przewagę najbliższym województwom, a szczególnie mazowieckiemu, gdzie szlachta była szczególnie przywiązana do katolicyzmu
• wśród kandydatów min. Henryk Walezy, Ernest Habsburg, Iwan IV Groźny, Jan III Waza
• maj 1573 - królem wybrano Henryka Walezego
• maj 1573 - uchwalono artykuły henrykowskie i pacta conventa, które musiał odtąd przed koronacją zatwierdzić każdy nowo wybrany król
• artykuły henrykowskie - formułowały podstawowe zasady ustrojowe szlacheckiej Rzeczypospolitej

- król uznawał wolną elekcję

- zrzekał się tytułu dziedzica

- potwierdzał konfederację warszawską

- zobowiązywał się nie zwoływać bez zgody sejmu pospolitego ruszenia i nie wyprowadzać go za granicę, chyba że za opłatą 5 grzywien od kopii

- zobowiązywał się utrzymać wojsko kwarciane

- zobowiązywał się co dwa lata zwoływać sejm na sześć tygodni

- zobowiązywał się prowadzić politykę zagraniczną pod kontrolą senatu

- zobowiązywał się powołać przy swoim boku stałą rade rezydentów

- nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody sejmu

- jeżeli król nie będzie przestrzegał praw i przywilejów szlachta może wypowiedzieć mu posłuszeństwo

• pacta conventa - zawierały osobiste zobowiązania elekta - w przypadku Henryka były następujące:

- trwały sojusz z Francją

- budowa floty na Bałtyku

- spłata długów zmarłego króla

- coroczne duże wpłaty króla do skarbu polskiego

- sprowadzenie uczonych zagranicznych do Akademii Krakowskiej

- kształcenie na koszt francuski Polaków na uniwersytecie w Paryżu

- ograniczenie liczby cudzoziemców w Polsce

Panowanie Henryka Walezego

• 21 lutego 1574 - koronacja Henryka Walezego
• 30 maja 1574 - zmarł król Francji Karol IX - jedynym dziedzicem tronu był jego brat, Henryk Walezy
• 18/19 czerwca 1574 - Henryk Walezy wraz z czterema zaufanymi Francuzami zbiegł do Francji (Henryk wydał ucztę i spił wszystkich dworzan - ucieczkę zauważył kucharz Antoni, który zaalarmował dwór)

Drugie bezkrólewie (1574-1575)

• sejm konwokacyjny był nieliczny - z Wielkiego Księstwa nie było nikogo, z Prus Królewskich nadszedł tylko list z ostrzeżeniem, że prowincja ta się nie podporządkuje i pozostanie wierna Henrykowi (ten używał tytułu "król Polski" aż do śmierci w 1589)
• lipiec 1575 - Iwan Groźny wkroczył do polsko-litewskich Inflant
• kandydaci: Maksymilian II Habsburg, Iwan Groźny i Anna Jagiellonka (powoływano się na wzór Jadwigi i zamierzano wyznaczyć jej męża)
• 12 grudnia 1575 - część magnatów i szlachty wybrała królem Maksymiliana II - olbrzymia większość szlachty uznała ten wybór za zbrodnię polityczną
• 15 grudnia 1575 - królową wybrano Annę Jagiellonkę, a na jej męża wyznaczono Stefana Batorego

Panowanie Stefana Batorego (1576-1586)

• 1576 - śmierć cesarza Maksymiliana II
• 1577 - wojna Stefana Batorego z Gdańskiem, który nie uznał Batorego za króla; Gdańsk uzyskał poparcie Danii; oblężenie miasta przez wojska królewskie nie powiodło się; po nieudanej walce z Gdańskiem, Batory godzi się za odszkodowaniem 200 tys. złp. na odwołanie statutów Karnkowskiego - pieniądze te wykorzystał Batory na wojnę z Moskwą, która w latach 1575-77 zajęła Inflanty po Dźwinę; Gdańsk uznał Batorego królem
• 1578 - powołany został Trybunał Koronny - najwyższy sąd, w którym sądzili reprezentanci szlachty wybierani na sejmikach deputackich - była to realizacja postulatu egzekucyjnego i unowocześnianie aparatu państwowego przez oddzielenie funkcji sądowniczych od innych dziedzin władzy
• 1578 - powołanie tzw. piechoty wybranieckiej, złożonej z chłopów z dóbr królewskich
• 1579 - założenie Uniwersytetu Wileńskiego
• 1579 - zdobycie Połocka
• 1580 - zdobycie Wielkich Łuków, Chołma i Woronca
• 1581 - oblężenie Pskowa - Iwan Szujski obronił miasto
• 1581 - powołany został Trybunał Litewski
• 1582 - rozejm na 10 lat z Rosją w Jamie Zapolskim - Rosjanie wycofali się z Inflant; zrzekli się ziemi połockiej na rzecz Litwy
• 1586 - śmierć Stefana Batorego