Walka szlachty o przywileje w XIV i XV wieku i jej następstwa

uformowanie się w XIV wieku w Polsce stanu szlacheckiego spowodowało, że szlachta zaczęła uzyskiwać przywileje jako całość - od czasów Kazimierza Wielkiego ustało (z wyjątkiem dzielnicowego Mazowsza) nadawanie przywilejów jednostkowych, natomiast już w drugiej połowie XIV wieku szlachta zaczęła zdobywać przywileje ogólne
przywileje ogólne szlachty dzieli się na:

- generalne, czyli rozciągające się na cały kraj

- prowincjonalne lub ziemskie, obejmujące szlachtę jednej prowincji lub ziemi

w 1370 roku, po śmierci Kazimierza Wielkiego, tron polski objął Ludwik Węgierski, który nie posiadał męskiego następcy - chcąc zapewnić następstwo tronu w Polsce jednej z córek, wydał przywilej generalny dla szlachty w Koszycach (duchowieństwo uzyskało analogiczny przywilej w 1381 roku)
1374 rok - przywilej koszycki

- zwalniał szlachtę od podatków z wyjątkiem poradlnego w wysokości 2 groszy rocznie z łanu chłopskiego (za panowania Kazimierza Wielkiego poradlne wynosiło 12 groszy, czyli nastąpiło obniżenie wysokości tego podatku)

- obiecywał szlachcie wykup z niewoli, jeśli dostała się do niej w czasie wyprawy zagranicznej, oraz odszkodowanie za straty poniesione w trakcie wyprawy wojennej poza granice królestwa

- zwolnił szlachtę od ponoszenia kosztów budowy zamków i grodów

- zabraniał powierzania urzędu starosty cudzoziemcom i gwarantował nadawanie urzędów ziemskich miejscowej szlachcie osiadłej

przywilej koszycki był pierwszym stanowym przywilejem generalnym i stał się odtąd podstawowym dokumentem praw szlacheckich
przywilej koszycki, stwierdzając formalnie jednakowe stanowisko wszystkich uprzywilejowanych, przesądził o ukształtowaniu jednolitego, opartego na zasadzie równości, stanu szlacheckiego
ustalony w przywileju koszyckim podatek poradlne był niewysoki, a postępująca dewaluacja pieniądza przyczyniała się do stałego zmniejszania dochodów z tego tytułu
postanowienia przywileju koszyckiego w kwestiach podatkowych oznaczały, że jeśli król chciał odtąd uzyskać na potrzeby państwa dodatkowe fundusze, musiał prosić przedstawicieli szlachty o zgodę na podatek nadzwyczajny, co oznaczało rozszerzenie na cały stan szlachecki możliwości wywierania wpływu na politykę państwa przez udzielanie zgody na opodatkowanie - stały brak pieniędzy był zjawiskiem charakterystycznym dla Polski okresu monarchii stanowej w XV wieku, co skazywało na niepowodzenie wszelkie próby wzmocnienia władzy państwowej
w 1385 roku, w konsekwencji zawarcia unii polsko-litewskiej, tron polski objął Władysław Jagiełło
1388 rok - Jagiełło wydał przywilej piotrkowski dla szlachty i duchowieństwa, który potwierdził postanowienia przywileju koszyckiego, a dodatkowo doprecyzował zasadę, że za wyprawę wojenną poza granicami kraju szlachcic otrzymywał żołd w wysokości 5 grzywien od kopii
w 1422 roku, kiedy król zwołał pospolite ruszenie na wyprawę przeciw Krzyżakom, zebrana w obozie wojskowym pod Czerwińskiem szlachta, uzależniła swój udział w wojnie od spełnienia jej żądań, czego konsekwencją było wydanie nowego przywileju szlacheckiego
1422 rok - przywilej czerwiński

- zabraniał konfiskaty majątku szlachcica bez wyroku sądu (nietykalność majątkowa)

- zabraniał łączenia urzędu sędziego ziemskiego z urzędem starosty w rękach jednej osoby (zakaz łączenia urzędów, czyli z łaciny incompatibilitas, będzie stałym elementem walki szlachty z możnowładztwem w XV i XVI wieku)

zabiegi Jagiełły o uznanie praw do tronu polskiego dla synów (Jagiełło nie miał praw dziedzicznych do tronu polskiego, który stał się faktycznie elekcyjnym), przyniosły dalsze przywileje generalne dla szlachty wydane w Jedlni (1430) i Krakowie (1433)
1430-33 - przywilej jedlneńsko-krakowski - do katalogu praw szlacheckich dodał on nietykalność osobistą, zabraniając aresztowania szlachcica bez wyroku sądowego (neminen captivabimus nisi iure victum)
w 1434 roku, po śmierci Jagiełły, tron objął jego małoletni syn, Władysław, który po osiągnięciu pełnoletności w 1438 roku potwierdził przywileje szlacheckie
w 1447 roku, w trzy lata po tragicznej śmierci Władysława Warneńczyka w bitwie z Turkami, szlachta wybrała królem jego brata, Kazimierza Jagiellończyka, który dość długo odmawiał potwierdzenia przywilejów szlacheckich, ale ostatecznie uległ żądaniom szlachty
okazją do zdobycia dalszych przywilejów stała się dla szlachty wojna trzynastoletnia (1454-1466) - zebrana w 1454 roku w ramach pospolitego ruszenia pod Cerekwicą koło Chojnic szlachta wielkopolska wymogła na królu nowy przywilej, a w ślad za nią, jakiś czas później, także zebrani w Opokach Małopolanie zażądali przywilejów
1454 rok - przywileje cerekwicko-nieszawskie - określa się tym mianem przywileje wydane wówczas oddzielnie dla poszczególnych ziem Korony (czyli nie był to przywilej generalny, lecz kilka prowincjonalnych)

- zabraniały one królowi zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania podatków bez zgody sejmików ziemskich

postanowienia przywilejów cerekwicko-nieszawskich ograniczyły swobodę króla w dziedzinie polityki zagranicznej
przekazanie decyzji w najważniejszych sprawach państwowych sejmikom ziemskim, czyli przedstawicielstwu szlachty, oznaczało początek wzrostu znaczenia politycznego średniej szlachty i zainicjowało okres demokracji szlacheckiej
1496 rok - Jan Olbracht wydał przywilej generalny piotrkowski, który do dotychczasowych postanowień przywilejów dodał nowe

- wprowadzono zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan

- tylko jeden chłop rocznie mógł odtąd opuścić wieś

- wprowadzono w całym kraju obowiązkowe taksy wojewodzińskie (cenniki towarów rzemieślniczych krajowych i importowanych, ustalane corocznie przez wojewodów)

przywilej piotrkowski z 1496 roku był wyrazem dominującej pozycji szlachty w państwie, która chciała sobie zapewnić monopol na posiadanie ziemi, ograniczyć wolność chłopów, aby zapewnić sobie tym sposobem darmową siłę roboczą dla folwarków pańszczyźnianych oraz wprowadzić kontrolę nad cenami artykułów produkowanych w miastach i sprowadzanych przez kupców
dzieje przywilejów szlacheckich stanowią obraz przemian ustroju państwa polskiego od w miarę scentralizowanej monarchii dziedzicznej, jaką była Polska jeszcze za czasów Kazimierza Wielkiego, do zdominowanego przez szlachtę i zdecentralizowanego państwa rządzonego przez władcę elekcyjnego