Powstanie listopadowe

Geneza

• wprawdzie konstytucja Królestwa Polskiego odznaczała się dużym liberalizmem, ale nie była przestrzegana
• w 1819 roku namiestnik Królestwa Józef Zajączek wprowadził cenzurę w kongresówce - akt ten kontrasygnował m.in. Stanisław Staszic
• na Sejmie w 1820 roku Bonawentura i Wincenty Niemojowscy, posłowie z województwa kaliskiego (stąd: kaliszanie), zaprotestowali przeciw wprowadzeniu cenzury i zażądali zaprowadzenia sądów przysięgłych, na co car zareagował niezwoływaniem parlamentu przez najbliższe 5 lat i utajnieniem jego obrad, choć były to decyzje sprzeczne z konstytucją
• dowodzący wojskiem polskim wielki książę Konstanty był człowiekiem o usposobieniu despoty: impulsywnym, gwałtownym i nawykłym do stosowania przemocy, toteż rychło popadł w konflikt ze społeczeństwem polskim - łamał podstawowe zasady konstytucji i dążył do całkowitego samowładztwa w Polsce:

- zatrzymał w swoim ręku śledzenie i zwalczanie opozycji i spiskowców, chociaż prawnie należało to do kompetencji ministra spraw wewnętrznych i policji

- za wszelkie rzeczywiste i urojone przewinienia karał żołnierzy pałkami, a oficerów lżył i karał w sposób poniżający ich godność (dlatego opuścili armię w pierwszych latach m.in. Jan Henryk Dąbrowski, Karol Otto Kniaziewicz i Józef Chłopicki)

• w 1820 roku Konstanty poślubił polską szlachciankę Joannę Grudzińską, w związku z czym musiał zrezygnować z tronu carskiego - kariera Konstantego była tym samym coraz bardziej związana z losami Królestwa Polskiego, z czego zdawał on sobie doskonale sprawę i dlatego bronił odrębności Królestwa, a nawet, w tajemnicy, starał się je chronić przed represjami ze strony Mikołaja I
• od czasu zawarcia małżeństwa Konstanty wyraźnie złagodniał - przykładowo w armii zniesiono kary cielesne

• młodzież nie chciała się pogodzić z sytuacją narzuconą Polsce przez wielkie mocarstwa - wyrazem tego było powstawanie organizacji spiskowych
• grudzień 1828 roku - powstało sprzysiężenie Piotra Wysockiego, którego centrum stała się Szkoła Podchorążych Piechoty - z braku możliwości awansowych elewi przechodzili obowiązkowy kurs, czasami kilkakrotnie, pozostając nieraz przez 8 lat w murach szkolnych
• Związek, bo tak nazwano sprzysiężenie, postawił sobie za cel wywołanie powstania - spiskowcy wierzyli święcie, iż po wybuchu powstania władzę przejmą legalnie działający politycy (Wysocki nie dopuścił do włączenia do roty przysięgi spiskowej deklaracji, że celem sprzysiężenia jest walka o niepodległą Polskę i to pod jego wpływem postanowiono nie myśleć o przejęciu władzy, pozostawiając to politykom)
• początkowo do Związku należeli tylko wojskowi, lecz stopniowo sprzysiężenie objęło także młodą inteligencję i studentów
• bezpośredni wpływ na wybuch powstania miały następujące fakty:

- wieści o rewolucji lipcowej we Francji i jej zwycięstwie

- wieści o wybuchu rewolucji w Belgii w sierpniu i wiadomość ogłoszona w prasie o przygotowywanej przez cara interwencji, w której miała uczestniczyć armia polska

- informacja o groźbie wykrycia spisku

Przebieg

• noc z 29 na 30 listopada 1830 roku - wybuchło powstanie listopadowe - sygnałem do rozpoczęcia powstania miał być pożar budynku starego browaru na Solcu, ale budynku nie udało się podpalić, a tym samym zabrakło widocznego dla wszystkich spiskowców sygnału o rozpoczęciu powstania
• niewielki, liczący zaledwie dwudziestu kilku cywilów oddział zaatakował siedzibę wielkiego księcia - Belweder (uważano, że nie godzi się, aby na wodza podnosili rękę jego podwładni, dlatego powierzono to zadanie cywilom), lecz, z powodu ich nieudolności, książę uniknął schwytania
• hasła powstańcze nie znalazły odzewu wśród generalicji - powstańcy zabili z tego powodu w noc listopadową sześciu generałów - arystokracji, ani zamożnych mieszczan - powstanie uratował biedny lud Warszawy: drobni rzemieślnicy i wyrobnicy ze Starego Miasta, którzy podchwycili hasło "Do broni!" i ruszyli ze spiskowcami na Arsenał
• powstańcom udało się zdobyć Arsenał, co pozwoliło zaopatrzyć tłum w broń
• do świtu trwały w mieście utarczki miedzy oddziałami wiernymi Konstantemu, a zwolennikami powstania
• sam książę Konstanty nad ranem 30 listopada opuścił Warszawę, stwierdzając, że nie będzie się mieszał "w polskuju draku" - wiernych mu wojsk wystarczyłoby aby zdusić źle zorganizowane i słabo rozwijające się powstanie, jednak tego nie uczynił
• Konstanty przebywał potem przez 3 dni w pobliżu Warszawy, w Wierzbnie, aż wreszcie zawarł umowę z powstańcami, że wycofa się z wojskiem rosyjskim z Królestwa
• około 200 w nocy 30 listopada zebrała się Rada Administracyjna i to ona objęła władzę  - nie podjęła ona żadnych decyzji o rozszerzeniu powstania, lecz szukała kompromisu z carem
• większość społeczności szlacheckiej, w tym wielu dotychczasowych opozycjonistów uznała nocne wypadki za incydent - Józef Chłopicki podobno stwierdził, że "półgłówki zrobili burdę, którą wszyscy ciężko przypłacić mogą", ale już 30 listopada objął z woli Rady Administracyjnej dowodzenie nad wojskiem
• równocześnie Straż Bezpieczeństwa rozbroiła lud Warszawy
• 1 grudnia 1830 roku - zwolennicy powstania utworzyli Towarzystwo Patriotyczne, którego prezesem został zaocznie Joachim Lelewel - za główny cel Towarzystwo stawiało sobie niedopuszczenie do stłumienia powstania przez władze polskie
• 3 grudnia 1830 roku - Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy - zapowiedział on zwołanie Sejmu na 18 grudnia
• 4 grudnia 1830 roku - Rząd Tymczasowy podburzył tłum do rozpędzenia zebrania Towarzystwa Patriotycznego
• 5 grudnia 1830 roku - gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem powstania
• Chłopicki od początku deklarował się jako lojalista i chciał doprowadzić do ugody z carem, licząc na utrzymanie autonomii - dlatego wysłał do Petersburga delegację z księciem Ksawerym Druckim-Lubeckim i Janem Jezierskim
• 18 grudnia 1830 roku - zebrał się Sejm, który uznał powstanie za narodowe - oburzony na posłów Chłopicki złożył dyktaturę
• 20 grudnia 1830 roku - Sejm uchwalił ustawę o dyktaturze, a posłowie uprosili Chłopickiego, by przyjął ją ponownie
• w styczniu ostatecznie rozwiały się nadzieje na porozumienie z carem - z Petersburga powrócił Jezierski (Lubecki zdecydował się pozostać w Petersburgu), który przekazał wolę Mikołaja I: powstańcy mieli bezwarunkowo złożyć broń
• 18 stycznia 1831 roku - Chłopicki podał się do dymisji, oświadczając, że nie widzi sensu walki z liczebniejszą armią rosyjską - na czele armii stanął nieudolny książę Michał Radziwiłł
• 19 stycznia 1830 roku - reaktywowało się Towarzystwo Patriotyczne na czele z Lelewelem, do którego należeli m.in. Maurycy Mochnacki, Tadeusz Krępowiecki i Jan Czyński
• 25 stycznia 1831 roku - Sejm ogłosił detronizację cara Mikołaja I - państwo pozostało formalnie nadal monarchią, choć tron był nie obsadzony
• 25 stycznia 1831 roku - Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało pochód na cześć dekabrystów

• 29 stycznia 1831 roku - Sejm powołał 5-osobowy Rząd Narodowy, jako władzę wykonawczą - jego prezesem został Adam Jerzy Czartoryski
• od Rządu zależeli ministrowie, jednak nie wchodzili w jego skład
• rząd miał charakter koalicyjny i w jego skład weszli przedstawiciele wszystkich trzech ugrupowań: konserwatyści (Adam Jerzy Czartoryski, Stanisław Barzykowski), kaliszanie (Teofil Morawski i Wincenty Niemojowski) i stronnicy Towarzystwa Patriotycznego (Joachim Lelewel)

- konserwatyści liczyli na skuteczną pomoc i interwencję Zachodu

- liberałowie (kaliszanie) również częściowo wierzyli w skuteczną pomoc zagranicznej interwencji, a od konserwatystów różniło ich przekonanie o konieczności oczynszowania chłopów, niechęć do dyktatury, przywiązanie do sejmowładztwa i obrona wolności słowa, pragnęli energicznej walki o niepodległość

- lewica, czyli Towarzystwo Patriotyczne, wierzyła w mit zwycięstwa ogólnonarodowego ruchu rewolucyjno-powstańczego, lecz nie stworzyła spójnego programu działania

• 6 lutego 1831 roku - armia rosyjska pod wodzą marszałka Iwana Dybicza przekroczyła granice Królestwa
• 14 lutego 1831 roku - doszło do pierwszego większego starcia pod Stoczkiem - zwycięstwo nad Rosjanami odniósł tam gen. Józef Dwernicki - mimo kilku kolejnych porażek wojska rosyjskie zbliżały się do stolicy
• 25 lutego 1831 roku - doszło do bitwy na przedpolach Pragi pod Grochowem - najkrwawszy bój toczył się o Olszynkę Grochowską - teoretycznie w bitwie tej dowodził Radziwiłł, praktycznie Chłopicki, który został ciężko ranny
• Dybicz, odniósł zwycięstwo, ale było ono okupione dużymi stratami i dlatego zrezygnował z ataku na Warszawę i się wycofał
• nowym wodzem naczelnym Sejm mianował gen. Jana Skrzyneckiego, który za wszelką cenę chciał uniknąć walnej bitwy
• 19 lutego 1831 roku - zwycięstwo polskie pod Wawrem
• 31 marca 1831 roku - zwycięstwo polskie pod Dębem Wielkim
• 10 kwietnia 1831 roku - polskie zwycięstwo pod Iganiami
• w końcu marca wybuchło powstanie na Litwie (legenda Emilii Plater na Żmudzi),  jednak dopiero w maju wysłano na Litwę pierwszą pomoc z Królestwa: najpierw nieliczny korpus gen. Dezyderego Chłapowskiego, później większy oddział gen. Antoniego Giełguda
• walki na Litwie zakończyły się klęską już w czerwcu - wycofujące się oddziały polskie złożyły broń na granicy z Prusami (Giełgud został wówczas zastrzelony przez jednego z powstańców za zdradę) i jedynie grupa dowodzona przez gen. Henryka Dembińskiego przebiła się do Królestwa
• na znacznie mniejszą skalę wybuchło powstanie na Ukrainie i Białorusi - Polacy stanowili tam mniejszość: górne warstwy społeczeństwa
• na dobre powstanie na Ukrainie zaczęło się, gdy w kwietniu wkroczył tam korpus gen. Dwernickiego, ale już w końcu tego miesiąca generał musiał złożyć broń
• 26 maja 1831 roku - klęska Polaków pod Ostrołęką - najgorsze były skutki psychologiczne porażki: utrata wiary w możliwość zwycięstwa
• 10 czerwca 1831 roku - Iwan Dybicz zmarł na cholerę, a głównodowodzącym wojsk rosyjskich został marszałek Iwan Paskiewicz
• 21 czerwca 1831 roku - rząd ogłosił pospolite ruszenie (w praktyce, mimo że adresowane było do całego społeczeństwa, objęło ono jedynie szlachtę)
• 11 sierpnia 1831 roku - odebrano Skrzyneckiemu dowodzenie - do czasu podjęcia decyzji przez Sejm obowiązki głównodowodzącego miał pełnić gen. Henryk Dembiński
• 15 sierpnia 1831 roku - doszło w Warszawie do rozruchów ulicznych - tłum zaatakował więzienia, rozpoczęły się samosądy na zdrajcach - Rząd Narodowy podał się do dymisji
• 17 sierpnia 1831 roku - Sejm powierzył funkcję prezesa Rządu gen. Janowi Krukowieckiemu, a naczelnym wodzem został gen. Kazimierz Małachowski
• zbliżający się do Warszawy Paskiewicz podjął próbę negocjacji - rząd i większość Sejmu była przeciwna kapitulacji - ustępliwość Krukowieckiego, który chciał poddać Warszawę, była przyczyną jego dymisji - nowym prezesem rządu został Bonawentura Niemojowski
• 6 września 1831 roku - wojska rosyjskie przypuściły szturm od strony Woli - zginął wówczas gen. Józef Sowiński
• gen. Małachowski zdecydował się poddać miasto i 8 września Rosjanie wkroczyli do Warszawy
• ostatnie posiedzenie Sejmu odbyło się 23 września 1831 roku - podjęto wówczas decyzję o zawieszeniu powstania - przywódcy i część wojska opuścili kraj
• 21 października 1831 roku - kapitulacja Zamościa, ostatniej twierdzy powstańców

Represje carskie

• namiestnikiem Królestwa został Iwan Paskiewicz, którego car obdarzył tytułem księcia warszawskiego - noc paskiewiczowska
• na terenie Królestwa miała stacjonować 100 tysięczna armia rosyjska
• dużą liczbę żołnierzy z armii Królestwa wcielono do armii rosyjskiej (część z nich walczyła na Kaukazie m.in. z Czeczeńcami)
• wobec szeregowych uczestników powstania obowiązywała amnestia, ale konfiskacie uległy majątki emigrantów
• Królestwo obłożono wysoką kontrybucją - 22 mln. rubli
• w listopadzie 1831 roku wprowadzono cło między Królestwem a cesarstwem
• w 1832 roku car unieważnił konstytucję i wprowadził Statut Organiczny, który z instytucji autonomicznych pozostawił tylko Radę Stanu, jako organ doradczy rosyjskiej Rady Państwa, oraz Radę Administracyjną - tym samym Królestwo straciło sejm, rząd i armię - statut niemal natychmiast po wprowadzeniu został zawieszony, gdyż w Królestwie wprowadzono w 1833 roku stan wyjątkowy (trwał on z przerwami aż do początków XX wieku)
• w 1837 roku zniesiono podział na województwa i wprowadzono gubernie
• w 1841 roku - system miar i wag oraz monetarny ujednolicono z rosyjskim
• w 1847 roku - zaczął obowiązywać na terenie Królestwa rosyjski kodeks karny
• zamknięto Uniwersytet Warszawski, a na ziemiach zabranych Liceum Krzemienieckie i Uniwersytet Wileński
• zawieszono działalność Towarzystwa Przyjaciół Nauk