Kontrreformacja

• począwszy od wystąpienia Lutra Kościół katolicki przez ponad pół wieku znajdował się w defensywie - szczególnie dotkliwe straty poniósł w wyniku działalności Kalwina, którego ideologia święciły największe triumfy na początku drugiej połowy XVI wieku
• olbrzymie straty, jakie zadała reformacja katolicyzmowi i autorytetowi papiestwa, postawiły Kościół katolicki przed koniecznością podjęcia kontrofensywy, w przeciwnym razie grozić mu mogło pogłębianie kryzysu
• u początków kontrreformacji leżały dwie tendencje: jedna z nich wyrażała się w dążeniu do reformy wewnątrz Kościoła, pogłębienia życia religijnego, wzmożenia dyscypliny i likwidacji najbardziej krzyczących nadużyć kleru, druga - w reakcji katolickiej, obronie stanu posiadania ideologicznego i materialnego, zagrożonego krytyką i propagandą nowych idei, konkurencją nowych wyznań, które należało zdławić siłą
• pierwsze reformy w obrębie Kościoła i kurii rzymskiej zainicjował papież Paweł III (1534-49)
• Paweł III udzielił poparcia organizującemu się zakonowi jezuitów
• twórcą zakonu jezuitów był Ignacy Loyola (ok. 1491-1556), rycerz baskijski, który z powodu odniesionych ran musiał zrezygnować z zawodu żołnierskiego i oddał się mistycyzmowi i studiom religijnym
• 1534 rok - Loyola wraz z grupą uczniów złożył w Paryżu śluby zakonne i następnie w Rzymie uzyskał zatwierdzenie papieskie dla reguły swego zakonu (1540), noszącego oficjalną nazwę Towarzystwo Jezusowe - zadaniem jezuitów miała być obrona autorytetu papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich
• zakon jezuitów od początku składał z elity intelektualnej, poddanej wieloletnim studiom
• długoletnie kształcenie kończyło się przyjęciem czwartego ślubu: bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi
• zakon był ściśle zhierarchizowany, jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi
• jezuici prowadzili życie księży świeckich, ale wymagano od nich absolutnego posłuszeństwa wobec przełożonych, na wzór dyscypliny wojskowej
• jezuici otaczali królów i książąt w charakterze kaznodziei i spowiedników, zorganizowali sieć szkół na dobrym poziomie, tzw. kolegiów, w których zamiast martwej scholastycznej lektury wprowadzili humanistyczną łacinę i literaturę starożytną, odpowiednio spreparowaną, prowadzili misje zamorskie (Indie, Japonia, Ameryka Południowa)

• terenem najważniejszej i najżywszej działalności jezuitów były Włochy, ale mieli też duże wpływy w innych krajach katolickich (w 1564 roku zostali sprowadzeni do Polski przez biskupa Stanisława Hozjusza do Braniewa)
• zakon jezuitów stał się skutecznym orężem Kościoła katolickiego w walce z reformacją, ponadto zaś okazał się najbardziej prężną siłą katolicyzmu, awangardą jego ekspansji na inne kontynenty
• jedną z potężnych broni papiestwa w walce z herezją, czy też tylko z ludźmi podejrzanymi o nią, stała się też inkwizycja rzymska - pochodząca z XIII wieku inkwizycja zanikła już w tym czasie w Europie z wyjątkiem Hiszpanii
• 1542 rok - odnowiono inkwizycję rzymską, na której czele stanęło Święte Officjum złożone z 6 kardynałów, od którego zależał trybunał złożony z dominikanów - inkwizycja rzymska swymi śledztwami objęła wszystkich, nawet biskupów, a mogła działać w każdym kraju, chyba że jego władze nie dopuszczały lub ograniczały jej prawo ingerencji (np. w Wenecji)
• bezwzględna i represyjna działalność Świętego Officjum w znacznym stopniu przyczyniła się do zahamowania i upadku reformacji we Włoszech
• 1559 rok - w początkach pontyfikatu Pawła IV inkwizycja opracowała pierwszy "Wykaz ksiąg zakazanych" (Index librorum prohibitorum)
• za pontyfikatu Pawła III rozpoczął się sobór trydencki, który trwał z licznymi przerwami osiemnaście lat (1545-1563) i zakończył się za pontyfikatu Piusa IV (1559-1565) i nasilił kontreformację
• sobór trydencki podkreślił i wzmocnił autorytet i władzę papieską, a jednocześnie uchwały soborowe przeciwstawiły się całkowicie tezom i dogmatom wszelkich kierunków reformacji i potępiły je surowo, precyzując tradycyjne dogmaty i liturgię katolicką
• przeprowadzono reformy zmierzające do usunięcia nadużyć w Kościele katolickim i wzmocniono go pod względem organizacyjnym (m.in. zakazano kumulacji beneficjów, zaczęto egzekwować obowiązek rezydencji biskupów w diecezjach, postanowiono zakładać seminaria duchowne dla kształcenia kleru i wprowadzono obowiązek prowadzenia metryk w parafiach)
• 1564 rok - papież Pius IV ogłosił trydenckie wyznanie wiary jako obowiązującą wszystkich wiernych podstawę religii rzymsko-katolickiej (katechizm)
• 1582 rok - papież Grzegorz XIII wprowadził nowy kalendarz, oparty na dokładniejszych wyliczeniach astronomicznych (kalendarz gregoriański)
• 1592 rok - ogłoszono obowiązujący tekst "Biblii", tzw. "Wulgatę"
• wielką wagę przywiązywała kontrreformacja do sztuki: przepych barokowych wnętrz świątyń katolickich, tak silnie przemawiających do wyobraźni ludzkiej, miał zaćmić skromność i surową prostotę kościołów protestanckich - barok okazał się bronią skuteczną
• kontrreformację u schyłku XVI i w XVII wieku cechowała bardzo zręczna, elastyczna polityka, dostosowująca się do potrzeb chwili bieżącej i do konkretnego terenu działania oraz wykorzystująca wszystkie dostępne jej środki oddziaływania, zarówno materialne, jak i duchowe
• w dążeniu do osiągnięcia swych celów kontrreformacja stosowała niezwykle różnorodne środki: od łagodnej perswazji i propagandy do zwykłych aktów przemocy, od uczonej polemiki intelektualistów do odwoływania się do najprymitywniejszych zabobonów średniowiecza, od średniowiecznej surowej ascety po największy przepych procesji, nabożeństw i kościołów, zgodnie z zasadą głoszoną przez jezuitów, że do dusz wiernych najlepiej trafia się przez ich oczy