Ideologia Oświecenia i jej główni przedstawiciele

Oświecenie to okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII wieku (w Polsce od połowy XVIII wieku) do początków XIX wieku
termin "Oświecenie", upowszechniony w Niemczech (niemieckie Aufklärung) przyjął się na określenie tego okresu także w Polsce i w Rosji (we Francji okres ten zwany jest wiekiem filozoficznym lub wiekiem rozumu)
Oświecenie to ruch intelektualny zawierający w sobie wiele - nierzadko sprzecznych - elementów
charakterystyczne dla Oświecenia były racjonalizm, krytycyzm, empiryzm, powoływanie się na prawa natury i umowę społeczną oraz duża rola nauk ścisłych

racjonalizm - racjonalizm upatruje w rozumie naczelne lub nawet jedyne źródło poznania i kryterium prawdy oraz uznaje istnienie poznania niezależnego od doświadczenia, "czysto rozumowego", i możliwość uzasadniania wiedzy bez odwoływania się do doświadczenia

empiryzm - kierunek w teorii poznania, wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego

prawo natury - koncepcja praw natury zakłada, że istnieją odwieczne i niezmienne prawa stojące wyżej od praw stanowionych; prawo stanowione powinno być oceniane pod kątem zgodności lub niezgodności z prawem natury - instytucje ekonomiczne, społeczno-polityczne i prawne winny być kształtowane w zgodzie z prawem natury; pojęcie praw natury ukształtowane zostało już w starożytności; pierwszą próbę systematycznego ujęcia założeń prawa natury podjął wybitny holenderski prawnik, dyplomata i filozof Hugo Grocjusz (1583-1645); w okresie Oświecenia prawo natury urosło do rangi dominującego systemu filozoficznego oraz politycznego i miało duże znaczenie dla uniezależnienia etyki od religii, a ponadto było traktowane jako podstawa obowiązywania norm prawnych, którym w razie sprzeczności z prawami natury odmawiano mocy obowiązującej; dokumentami będącymi wyrazem XVIII-wiecznej koncepcji prawa natury były Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 rokuoraz Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 roku

umowa społeczna - nazwa koncepcji prawno-politycznej, występującej w doktrynach prawa natury, w myśl której społeczeństwo oraz państwo powstały w wyniku porozumienia się (umowy) jednostek, które poprzednio żyły "w stanie natury"; koncepcja umowy społecznej miała dać odpowiedź, jak powstało społeczeństwo i państwo oraz miała wyjaśnić, dlaczego taki czy inny ustrój polityczny, aprobowany przez danego autora, jest najlepszy

Oświecenie traktowało rozum, odwołujący się do doświadczenia, z jednej strony jako narzędzie poznania i źródło wiedzy o świecie, społeczeństwie i człowieku, z drugiej - jako instrument krytyki i sceptycznego osądu wiedzy dotychczasowej, umożliwiający wyzwolenie ludzkości ze stanu ignorancji, spod władzy przesądów, autorytetów religijnych, intelektualnych i politycznych
Oświecenie negowało dotychczasową umysłowość, krytykowało dotychczasowe poglądy i postawy, odrzucało nauki Kościołów

deizm - pogląd głoszący nieistnienie prawdy objawionej, czyli fałszywość wszystkich religii, ale bez odrzucenia wiary w Boga, tyle że Bóg według deistów nie ingerował w sprawy doczesne

ateizm - odrzucenie istnienia Boga

rewolucja burżuazyjna w Anglii w XVII wieku sprawiła, że tam najwcześniej pojawiły się koncepcje oświeceniowe
za ojców Oświecenia angielskiego uchodzili: Isaak Newton, John Locke i Anthony Cooper lord Shaftesbury
Isaac Newton (1642-1727) - angielski fizyk, astronom i matematyk, zwolennik empiryzmu, który sformułował zasady mechaniki i prawa powszechnego ciążenia
John Locke (1632-1704) - angielski filozof, twórca epistemologii (nauki o poznaniu) i psychologii; stwierdził, że umysł człowieka w momencie narodzin stanowi czystą kartę (tabula rasa); upowszechnił teorię "praw naturalnych"; był prekursorem liberalizmu politycznego u którego podstaw leżała, zgodnie ze światopoglądem okresu, konstrukcja praw natury i umowa społeczna - lud w koncepcji Locke'a był nie tylko źródłem suwerenności, ale także po utworzeniu państwa pozostał suwerenem w zakresie praw naturalnych (prawo do wolności, życia i własności), czyli gdyby rząd naruszył te prawa, lud miał prawo do obalenia rządu

liberalizm ekonomiczny - teoria stworzona przez Adama Smitha (1723-1790), głosząca potrzebę ograniczenia ingerencji państwa w gospodarkę i wolności ekonomicznej

Anthony Cooper lord Shaftesbury (1671-1713) - filozof, który jako pierwszy zaczął w sposób lekki i eseistyczny wykładać koncepcje filozoficzne; był ucieleśnieniem ówczesnego ideału oświeceniowego artysty-wirtuoza życiowego; wysunął postulaty tolerancji religijnej, wolności słowa i oddzielenia moralności od religii; źródło moralności upatrywał we wrodzonym człowiekowi "zmyśle moralnym", spontanicznie kierującym człowieka ku dobru; wywarł duży wpływ na rozwój deizmu
Oświecenie objęło swym zasięgiem całą Europę, jednak jego najwybitniejsi reprezentanci byli w znakomitej większości Francuzami
u progu Oświecenia na umysłowość społeczeństwa francuskiego duży wpływ miał fizjokratyzm

fizjokratyzm - od greckiego physis "natura" i kratos "władza" - filozoficzną podstawą fizjokratyzmu była idea porządku naturalnego opartego na prawie natury; fizjokratyzm to teoria ekonomiczna stworzona przez Francoisa Quesnay (1694-1774), zakładająca, że podstawą wszelkiego dobrobytu jest rolnictwo, a przy tym przyrost dóbr możliwy jest tylko przy zagwarantowaniu własności i wolności; była to próba zaszczepienia idei liberalizmu na gruncie absolutnej Francji

wielki wpływ na epokę Oświecenia wywarł Wolter
Wolter (Francois Marie Arouet, 1694-1778) - francuski publicysta, filozof i historyk; zwolennik absolutyzmu oświeconego (oświecony monarcha miałby przekształcić ustrój w duchu liberalnym, upodobniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej) - wolteriańskie idee absolutyzmu oświeconego podchwycili tak reakcyjni władcy jak Katarzyna II w Rosji, Fryderyk II w Prusach (na jego dworze w Poczdamie Wolter spędził dwa lata), Józef II w Austrii oraz Karol III w Hiszpanii; jako deista Wolter był ostrym krytykiem Kościoła katolickiego
istotnym wkładem w rozwój teorii nowożytnego konstytucjonalizmu były koncepcje Monteskiusza
Monteskiusz (Charles Louis de Montesquieu, 1689-1755) - francuski prawnik uważany za ojca socjologii; najwybitniejszy teoretyk monarchii konstytucyjnej; sformułował zasadę trójpodziału władzy - wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej miało służyć przede wszystkim do zagwarantowania wolności
w 1745 roku pewien księgarz paryski wystąpił z inicjatywą wydania Wielkiej encyklopedii francuskiej, gromadzącej sumę ówczesnej wiedzy, i w 1747 roku zdecydował, że redakcję wydawnictwa obejmą Denis Diderot (1713-1784) i Jean d'Alembert (1717-1783), którzy zmienili pierwotną koncepcję encyklopedii - w ich ujęciu miała się ona stać wykładnią ideologii oświeceniowej opartą na usystematyzowanym przedstawieniu dorobku nauk przyrodniczych i społecznych

dzięki Diderotowi realizacja tego programu zdołała skupić wokół Wielkiej encyklopedii francuskiej czołowe umysły ówczesnej Francji - oprócz Diderota i d'Alemberta pracowali nad nią m.in.: Wolter, Monteskiusz, Jan Jakub Rousseau i Francois Quesnay - tę grupę francuskich filozofów, naukowców i literatów pracujących nad wydaniem encyklopedii nazywa się encyklopedystami
encyklopedyści sformułowali ideologię, która stała się wyrazem światopoglądu Oświecenia - w programie encyklopedystów dominowała krytyka chrześcijaństwa i postulat laicyzacji kultury; przeciwstawiali się autorytetowi Kościoła i przygotowywali grunt intelektualny rewolucji francuskiej w 1789 roku
wybitnym przedstawicielem - a równocześnie krytykiem - Oświecenia był Jan Jakub Rousseau
Jan Jakub Rousseau (1712-1778) - francuski pisarz i filozof; nawiązując do konstrukcji teoretycznych szkoły prawa natury występował Rousseau jednocześnie przeciw racjonalizmowi, charakterystycznemu tak dla niej, jak i całego Oświecenia; potępiał cywilizację, naukę i sztukę, a odwoływał się do irracjonalizmu, głosił potrzebę uczuć i powrotu do natury (sentymentalizm); doniosłą rolę w jego systemie filozoficznym odgrywała wiara we wrodzoną dobroć natury człowieka, którą niszczyć miało współczesne społeczeństwo i cywilizacja; zwolennik koncepcji umowy społecznej jako źródła władzy - Rousseau rozwinął i ugruntował zarazem pojęcie demokracji politycznej jako suwerennej władzy ludu, której istota polega na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie; ideałem Rousseau była niewielka republika, w której wszyscy obywatele mogliby sami ustanawiać i stosować prawa; teorie Rousseau wywarły duży wpływ w czasie rewolucji francuskiej na jakobinów