Dekolonizacja

• dekolonizacja - proces wyzwalania się spod władzy kolonialnej terytoriów zależnych i niesamodzielnych oraz tworzenia niepodległych państw
• dekolonizacja stanowiła zwycięstwo ruchów narodowo-wyzwoleńczych trzeciego Świata
• proces dekolonizacji przebiegał dwiema drogami:

- walka zbrojna o niepodległość
- pokojowe dochodzenie do niepodległości poprzez dialog i pojednanie

Dekolonizacja Azji

• drogą pokojową uzyskały niepodległość dawne terytoria mandatowe A na Bliskim Wschodzie - najszybciej, bo w 1932 roku, Irak
• 1946 rok - Brytyjczycy opuścili Transjordanię, a Francuzi Syrię i Liban; Palestyna pozostała pod kontrolą brytyjską do 1948 roku
• jako ostatnie na Bliskim Wschodzie niepodległość uzyskały brytyjskie kolonie Kuwejt (1961 rok) i Aden (Jemen Południowy - 1967 rok)
• w trakcie II wojny światowej Japończycy operowali na Dalekim Wschodzie hasłem solidarności ludów Azji przeciw Europejczykom i Amerykanom: Azja dla Azjatów
• Amerykanie, których kolonią były Filipiny (okupowane w trakcie wojny przez Japończyków, którzy w 1943 roku ogłosili niepodległość Filipin), przyznali im w lipcu 1946 roku niepodległość, chcąc świecić przykładem dla innych - Stany Zjednoczone były jedynym państwem Zachodu, które pozytywnie odnosiło się do dekolonizacji
• brytyjski rząd Labour Party, borykający się z trudnościami przezwyciężenia skutków II wojny światowej, nie miał ani chęci, ani możliwości do walki o ocalenie Imperium Brytyjskiego
• w Indiach, perle korony brytyjskiej - które pod względem prawnym nie były kolonią, lecz państwem, którego cesarzem był król angielski - o niepodległość walczyły dwa ugrupowania: Indyjski Kongres Narodowy (założony w 1885 roku) i Liga Muzułmańska
• na czele Indyjskiego Kongresu Narodowego stał Mahatma Gandhi, który żądał opuszczenia Indii przez Brytyjczyków i utrzymania jedności subkontynentu

• Liga Muzułmańska domagała się podziału Indii na część muzułmańską i hinduską
• od jesieni 1946 roku rozpoczęły się wzajemne masakry hindusów i muzułmanów - ginęły tysiące ludzi
• 20 lutego 1947 roku - premier Attlee oświadczył w Izbie Gmin, że Wielka Brytania wycofa się z Indii w czerwcu 1948 roku
• czerwiec 1947 roku - Attlee zadecydował o podziale Indii i przyznaniu Indiom i Pakistanowi statusu dominiów - projekt ten przedstawił ostatni wicekról Indii, lord Louis Mountbatten
  15 sierpnia 1947 roku - Indie i Pakistan uzyskały niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, gdyż Brytyjczycy, wobec panującej tam sytuacji, przyśpieszyli swoje wycofywanie się

• podziałowi subkontynentu towarzyszyły migracje milionów, zamieszki, rzezie i okrucieństwa (m.in. 30 stycznia 1948 roku zamordowano Gandhiego - hinduski morderca zarzucał mu dążenie do pojednania hindusko-muzułmańskiego)
• następstwem podziału były spory terytorialne między Indiami a Pakistanem, m.in. trwający spór o Kaszmir, który włączono do Indii, chociaż był zamieszkany w większości przez muzułmanów
• 1971 rok - przy zbrojnej pomocy Indii Pakistan Wschodni oderwał się od Zachodniego, tworząc Bangladesz
• w Birmie, w której Japończycy proklamowali niepodległość w 1943 roku, Brytyjczycy przywrócili po wojnie swoje rządy - w 1948 roku Brytyjczycy przyznali niepodległość Birmie (obecnie Myanmar)
• 1948 rok - Wielka Brytania uznała niepodległość Cejlonu - odtąd Sri Lanka
• 1957 rok - po rozgromieniu komunistycznego powstania, trwającego od 1948 roku, Brytyjczycy przyznali niepodległość Malajom - powstała Malezja
• problem dekolonizacji stanął natychmiast po wojnie przed Holandią - tzw. Holenderskie Indie Wschodnie, czyli Indonezja, znalazły się w czasie wojny pod okupacją japońską; Japończycy popierali przywódcę narodowego na Jawie - Ahmeda Sukarno
• 17 sierpnia 1945 roku - Sukarno proklamował Tymczasowy Republikański Rząd Indonezji
• 28 września 1945 roku - alianci wylądowali na Jawie - Brytyjczycy tolerowali Sukarno, chociaż nie został on uznany przez Holandię
• na przełomie 1945 i 1946 roku wybuchły walki w Indonezji
• 15 listopada 1946 roku - podpisano porozumienie w Linggatjadti na Jawie - Holendrzy uznali rząd Republiki Indonezji, planowano utworzyć państwo federacyjne pod nazwą Stany Zjednoczone Indonezji, obejmujące Indie Holenderskie; Stany Zjednoczone Indonezji i Holandia miały utworzyć Unię Holendersko-Indonezyjską pod berłem królowej Wilhelminy
• obie strony były niechętne realizacji porozumienia - Holendrzy przeszli do ofensywy
• grudzień 1948 rok - Holendrzy zrzucili desant na Dżakartę, zajmując ją w kilka godzin i biorąc do niewoli Sukarno
• w ramach represji Stany Zjednoczone wstrzymały pomoc z tytułu Planu Marshalla dla Holandii, a Rada Bezpieczeństwa ONZ wezwała Holandię do uznania suwerenności Stanów Zjednoczonych Indonezji
• 2 listopada 1949 roku - zakończyły się rokowania holendersko-indonezyjskie - Indonezja uzyskała suwerenność, wchodząc w skład Unii Holendersko-Indonezyjskiej
• 1954 rok - zniesiono Unię Holendersko-Indonezyjską
• terytorium  spornym miedzy Holandią i Indonezją pozostała zachodnia Nowa Gwinea (według Sukarno Irian Zachodni) - od 1963 roku należy do Indonezji
• kryzys francuskich kolonii rozpoczął się wraz z upadkiem Francji w 1940 roku - Japończycy w tym samym roku wkroczyli do Indochin (Wietnam, Laos, Kambodża)
• Wietnam ogłosił niepodległość jeszcze pod rządami japońskimi w marcu 1945 roku
• po usunięciu okupacji japońskiej, część Indochin znalazła się pod kontrolą lewicowo nastawionego ruchu niepodległościowego zwanego Vieth-Minh (Liga Niepodległości Wietnamu), na którego czele stał Ho Chi Minh - rozwój ruchu był ułatwiony na obszarze kontrolowanym zgodnie z rozkazem nr 1 z 15 sierpnia 1945 roku przez Chiny (wojska Czang Kai - szeka) - na północ od 16° szerokości geograficznej północnej; Chińczycy wycofali się stamtąd w 1946 roku
• wrzesień 1945 roku - komunistyczny rząd Ho Chi Minha ogłosił w Hanoi utworzenie Wietnamskiej Republiki Demokratycznej i rozbroił oddziały francuskie - Francuzi utrzymali się jednak na południu
• listopad 1946 roku - zbombardowanie przez flotę francuską portu Hajfong - zginęły tysiące cywilów - był to początek regularnej wojny między Viet Minhem a wojskami francuskimi - dało to początek długotrwałej i krwawej wojnie - brudna wojna
• grudzień 1946 roku - Francuzi zajęli Hanoi, zmuszając Viet Minh do prowadzenia wojny partyzanckiej
• próbą ratowania francuskich koloni było utworzenie na podstawie konstytucji z 1946 roku (konstytucja IV Republiki) Unii Francuskiej, która miała się składać z:

1. terytoriów bezpośrednio należących do Francji, w tym departamentów i terytoriów zamorskich

2. państw stowarzyszonych (Indochiny, Maroko, Tunezja) i terytoriów stowarzyszonych (Kamerun, Togo)

• marzec 1949 rok - Francuzi proklamowali niepodległość Państwa Wietnamu w ramach Unii Francuskiej; na czele stanął cesarz Bao Dai (zdetronizowany przez Viet Minh w sierpniu 1945 roku)
• lipiec 1949 roku - Francuzi uznali niepodległość Laosu w ramach Unii Francuskiej, ale komunistyczne siły Pathet Lao (Kraju Laotańczyków), powiązane z Viet Minhem, uniemożliwiły ugruntowanie tam rządów prozachodnich
• listopad 1949 roku - Francuzi przyznali niepodległość Kambodży w ramach Unii Francuskiej - na czele rządu stanął książę Norodom Sihanouk
• przejęcie przez komunistów władzy w Chinach w 1949 roku dało Viet Minhowi możliwość dozbrajania i szkolenia oddziałów w Chinach - był to istotny moment dla dziejów wojny
• brudna wojna nie zyskała większego poparcia we Francji, dlatego nie wysyłano do Indochin poborowych, a jedynie odziały z kolonii i Legię Cudzoziemską
• maj 1954 roku - klęska francuska pod Dien Bien Phu zadecydowała o losach wojny w Indochinach - klęska nie miała większego znaczenia militarnego, ale złamała francuską wolę walki
• lipiec 1954 rok - układ w Genewie, dzielący Wietnam wzdłuż 17 równoleżnika na Demokratyczną Republikę Wietnamu na północy (Ho Chi Minh) i Państwo Wietnamskie na południu (cesarz Bao Dai); całym Indochinom przyznano niepodległość

Dekolonizacja Afryki

• jako pierwsza, na mocy decyzji ONZ, niepodległość uzyskała w 1949 roku włoska kolonia Libia
• do połowy lat pięćdziesiątych niepodległymi państwami w Afryce były jedynie Egipt, Etiopia, Liberia i Libia, a ruchy niepodległościowe w pozostałych krajach znajdowały się w stanie zalążkowym
• sierpień 1952 roku - wybuchło powstanie w brytyjskiej Kenii, zwane Mau-Mau - Kikuje zabijali białych osadników i skłonnych do współpracy z władzami osadników; powstanie stłumiono (ponad 10 tysięcy zabitych)
• 1956 rok - Wielka Brytania przyznała niepodległość Sudanowi, kładąc kres fikcji anglo-egipskiego kondominium nad tym krajem
• 1957 rok - Brytyjczycy przyznali niepodległość Złotemu Wybrzeżu, które po połączeniu z Togo (terytorium powiernicze ONZ) przyjęło nazwę Ghany - Ghana stanęła na czele ruchu zmierzającego do dekolonizacji całej Czarnej Afryki (premier, a później prezydent Kwame N'Krumah)
• 1956 rok - Francja zrzekła się protektoratu nad Tunezją i Marokiem (Hiszpania także zrezygnowała z protektoratu nad swoją częścią Maroka)
• Francja łatwo zrezygnowała z Maroka i Tunezji, gdyż chciała skoncentrować się na trwającym od listopada 1954 roku powstaniu algierskim, kierowanym przez Front Wyzwolenia Narodowego z Ahmedem Ben Bellą na czele
• Algierię uważano we Francji za integralną część państwa - departament zamorski, zamieszkany w 11% przez osadników francuskich, tzw. kolonów
• maj 1958 rok - pucz generałów w Algierze - obawiali się oni, że rząd będzie szukał kompromisu z powstańcami algierskimi, skoro nie może ich pokonać
• w efekcie puczu upadł rząd francuski, a misję formowania rządu powierzono gen. de Gaulle'owi
• 1958 rok - de Gaulle doprowadził do wprowadzenia nowej konstytucji, która ogromnie wzmocniła władzę prezydenta - V Republika
• nowa konstytucja zniosła Unię Francuską, powołując w jej miejsce Wspólnotę, w której skład miały wejść Republika i terytoria zamorskie, którym pozostawiono wolny wybór, czy chcą pozostać departamentami zamorskimi, czy też odrębnymi państwami - jedynie Gwinea skorzystała z tego i już w 1958 roku ogłosiła niepodległość
• w 1960 roku dekolonizacja stała się oficjalnym celem ONZ
• 1960 rok - rok Afryki - niepodległość uzyskało wiele państw afrykańskich
• 1960 rok - niepodległość uzyskała kolonia brytyjska Nigeria - największe odtąd państwo afrykańskie
• 1960 rok - niepodległość wybrały francuskie kolonie w Afryce:  Czad, Dahomej (obecnie Benin), Gabon, Górna Wolta (obecnie Burkina Faso), Kongo Brazzaville, Madagaskar, Mali, Mauretania, Senegal i Wybrzeże Kości Słoniowej  - Francji pozostały w Afryce jedynie Algieria i Sahara (Gwadelupa i Gujana Francuska w Ameryce)
• 1960 rok - niepodległość uzyskało dawne terytorium mandatowe, a wówczas terytorium powiernicze ONZ: Kamerun
• 1960 rok - po połączeniu dawnej kolonii włoskiej, a wówczas terytorium powierniczego: Somali Włoskiego i kolonii brytyjskiej: Somali Brytyjskiego, powstała niepodległa Somalia
• 1960 rok - niepodległość uzyskało belgijskie Kongo Leopoldville - Belgowie zrezygnowali z kolonii, gdy tylko zaczęły się tam krwawe rozruchy (1959 rok - Stanleyville) - Kongo pogrążyło się w długotrwałej wojnie domowej
• 1960 rok - w Namibii - dawnym terytorium mandatowym Związku Południowej Afryki, bezprawnie anektowanym przez ZPA w 1949 roku - powstała Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO) - partyzantka SWAPO rozpoczęła wojnę najpierw z ZPA, a potem z RPA
• 1961 rok - w wyniku referendum przeprowadzonego wśród białej ludności Związku Południowej Afryki, ogłoszono powstanie niepodległej Republiki Południowej Afryki, która wystąpiła z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów
• 1961 rok - niepodległość uzyskało dawne terytorium mandatowe, a wówczas terytorium powiernicze ONZ Tanganika
• styczeń 1961 roku - de Gaulle zarządził referendum w sprawie przyznania Algierii prawa samostanowienia - opowiedziało się za tym 56 % głosujących
• kwiecień 1961 roku - kolejny pucz generałów w Algierii - załamał się po czterech dniach, ale dał początek organizacji terrorystycznej pod nazwą Organizacja Tajnej Armii (OAS) - rozbitą po nieudanym zamachu na de Gaulle'a w 1962 roku
• marzec 1962 roku - porozumienie w Evian we Francji - Francja uznała niepodległość Algierii
• tzw. harkis - muzułmanie walczący po stronie Francji w Algierii
• 1962 rok - niepodległość uzyskały belgijskie kolonie Rwanda i Burundi (antagonizmy między Tutsi i Hutu)
• 1962 rok - niepodległość uzyskała kolonia brytyjska Uganda
• 1963 rok - niepodległość uzyskała kolonia brytyjska Kenia
• dekolonizacja posiadłości hiszpańskich w Afryce trwała do 1975 roku, kiedy Hiszpania przekazała pod administrację Maroka i Mauretanii Saharę Zachodnią (wybuchła tam następnie zaciekła wojna domowa) - w ręku Hiszpanii pozostały jedynie dwa miasta  - enklawy nadmorskie na terenie Maroka: Ceuta i Melilla
• najpóźniej proces dekolonizacji objął posiadłości portugalskie w Afryce - nastąpiło to dopiero po rewolucji goździków w 1974 roku (czerwone goździki ozdabiały karabiny buntowników)
• 1975 rok - niepodległość uzyskały kolonie portugalskie Mozambik i Angola - w obu krajach władzę wkrótce objęli komuniści
• w Angoli rywalizowały ze sobą trzy ugrupowania powstańcze: Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA), Narodowy Związek na rzecz Pełnej Niepodległości Angoli (UNITA) i Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA)
• dwa pierwsze miały orientację prozachodnią, ostatnie było komunistyczne
• komuniści ogłosili w listopadzie 1975 roku powstanie Ludowej Republiki Angoli - dwa pozostałe ugrupowania, wspierane przez wojska RPA, rozpoczęły walkę z komunistami, którzy z kolei uzyskali pomoc wojskową z Kuby - RPA, nie chcąc wchodzić w bezpośredni konflikt z Kubą wycofała się, a komuniści przy pomocy wojsk kubańskich opanowali kraj
• Francja była ostatnim mocarstwem kolonialnym, które opuściło kontynent afrykański - w 1977 roku proklamowano niepodległość Francuskiego Somali, czyli Dżibuti
• 1989 rok - wojska kubańskie opuściły Angolę, a RPA Namibię - ostatni kraj pozostający dotychczas w stanie kolonialnej zależności na kontynencie afrykańskim

Skutki dekolonizacji

• w konsekwencji dekolonizacji niepodległe państwa nie zerwały wszystkich więzi politycznych i instytucjonalnych z byłymi metropoliami, co zaowocowało organizacyjnymi formami współpracy (m.in. Commonwealth)
• dekolonizacja nie rozwiązała żadnych problemów - często nowopowstałe państwa okazywały się być zupełnie nieprzygotowane do samodzielnego bytu politycznego i gospodarczego
• niewiele państw Trzeciego Świata odniosło sukces gospodarczy i rzadkie są przypadki, by potrafiły urzeczywistnić na dłuższą metę poprawnie funkcjonujący system demokratyczny